زندگینامه خیام
غیاث الدین ابولفتح؛ عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در قرن پنجم هجری قمری در نیشابور چشم به جهان گشود. راستش نوشتن در مورد کسی که در اوج ظرافت شاعرانه اش، تبحر ویژه ای در ریاضیات و نجوم دارد و به دنیا فیلسوفانه می نگرد، کار آسانی نیست!سعی کرده ایم تا امروز ۲۸ اردیبهشت و در روز بزرگداشت این بزرگ مرد تاریخ ادبیات ایران زمین از پس وصف زندگیش تا حدودی برآییم. با سایت در سایت همراه باشید تا شما را به دنیای حکیم عمر خیام نیشابوری ببریم.
چون عهده نمی شود کسی فردا را
حالی خوش کن تو این دل شیدا را
می نوش بماهتاب ای ماه که ماه
بسیار بتابد و نیابد ما را
ایران از دیرباز مهد پرورش مشاهیر بزرگی بوده و نوابغ زیادی در این مرز و بوم تعلیم و تربیت یافته اند. یکی از به نام ترین این افراد، حکیم عمر خیام نیشابوری ملقب به خیامی و خیامی النیشابوری است که در قرن ۵ هجری قمری در شهر نیشابور چشم به جهان گشود. در این دوران ترکان سلجوقی در منطقه ی وسیعی از شرق کشور و در خراسان حکومت می کردند.
در منابع معتبر سال تولد خیام را ۴۹۳ هجری ذکر نموده اند اما اختلافات بسیاری در اعلام زمان دقیق تولد و مرگ وی وجود دارد. دو کتاب «چهار مقاله» اثر نظامی و «تاریخ الحکما» نوشته ی ابوالحسن بیهقی را میتوان به عنوان معتبرترین منابع در خصوص زندگی خیام در نظر گرفت. خیام در همان زادگاهش فراگیری علوم را آغاز نمود و نزد یکی از عالمان بزرگ نیشابور، امام موفق نیشابوری، علم آموخت و به چنان تبحری در فلسفه و ریاضیات دست یافت که در دوران جوانی زبانزد عام و خاص شده بود. اما تحصیل علم او را از زادگاهش دور کرد و در سال ۴۶۱ هجری نیشابور را به مقصد سمرقند ترک نمود. در آنجا بود که زیر نظر استادی به نام ابوطاهر قاضی القضات کتابی درباره معادله های درجه سوم تحت عنوان «رساله فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله» به زبان عربی نگاشت و به واسطه رابطه ی نیکویی که با خواجه نظام الملک طوسی داشت، آن را به وی اهدا نمود. سپس در میانسالی فقه را نزد امام موفق نیشابوری فرا گرفت و به تحصیل علوم حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره شناسی نیز پرداخت. البته خیام چنان تحت تاثیر ابن سینا بوده که شماری از تذکره نویسان او را مرید و شاگرد معنوی ابن سینا می نامند.
اثری از mimmo-frassineti
در همین زمان بود که به دعوت سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رفت و سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گرفت و ۱۸ سال در آنجا سکونت کرد. در همین دوران بود که خیام گاه شمار جلالی یا تقویم جلالی را تدوین کرد. بعد از مرگ سلطان ملکشاه و کشته شدن نظام الملک، مورد بی مهری دربار قرار گرفت.به دلیل این بی توجهی به امور علمی اندیشمندان و رصدخانه، خیام اصفهان را ترک نمود و راهی خراسان شد. وی باقی عمر را در دو شهر مرو و نیشابور گذراند. بسیاری از اقدامات مهم طی همین دوره صورت پذیرفته است. سرانجام آفتاب زندگی خیام به تعابیر مختلفی در میان سال های ۵۲۰-۵۱۷ هجری قمری غروب کرد.
خيام اگر ز باده مستی خوش باش با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نيستی است انگار که نيستی چو هستی خوش باش
****
اين قافله عمر عجـب می‌گذرد درياب دمی کـه با طرب می‌گذرد
ساقی غم فردای حريفان چه خوری پيش آر پياله را که شب مي‌گذرد
****
برخيز و بيا بـتا برای دل ما حل کن به جمال خويشتن مشکل ما
يک کوزه شراب تا بهم نوش کـنيم زان پيش که کوزه‌ها کنند از گـل ما
****
اين کوزه چو من عاشق زاری بوده است در بـند سر زلف نـگاری بوده اسـت
اين دستـه کـه بر گردن او می‌بينی دستی‌ست که برگردن ياری بوده است
****
آن قصر که جمشيد در او جام گرفـت آهو بـچـه کرد و شير آرام گرفـت
بـهرام کـه گور می‌گرفتی همه عمر ديدی کـه چگونه گور بهرام گرفـت
****
از آمدنم نبود گردون را سود وز رفتن من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ‌کسی نیز دو گوشم نشنود کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود!
دستاورد های خیام
خیام نیشابوری پر از استعداد بود، ریاضیات، نجوم، فلسفه و حتی هنر! او در تمام این رشته ها دستاورد داشت و رساله های معتبری از او در زمینه هایی مانند مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی، ادبیات و غیره به جای مانده است. حتی رگه هایی از استعداد هندسه نقوش او را می توان در گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان جست. آثار فلسفی او بسیار پر بار است؛ می توان گرایش های عرفانی وی را در تک تک سخنانش یافت. در ادامه سایت در سایت شما را به صورت مختصر با دستاورد های این دانشمند بزرگ آشنا خواهد نمود:
ریاضیات
خیام تنها کسی بود که نشان داد که معادله درجه ی سوم ممکن است بیش از یک جواب داشته باشد یا اینکه جوابی برای آن نباشد. همچنین موفق به تعیین ضرایب بسط دو جمله ای شد که تا همین سده قبل نامکشوف مانده بود. البته بعد ها این نظریه توسط نیوتون مطرح شد. اما به احترام پیشی گرفتن وی در این دستاورد، بسیاری کتب دانشگاهی و مرجع این دوجمله ای ها را «دوجمله ای خیام-نیوتن» می نامند.نوشتن این ضرایب به صورت منظم مثلث خیام-پاسکال را شکل می دهد که بیانگر رابطه ای بین ضرایب می باشد.
ستاره شناسی
خیام تالیفات و آثار زیادی در زمینه نجوم دارد. وی زمانی که در رصدخانه اصفهان مشغول به فعالیت بود دست به کار بزرگی زد و طول سال خورشیدی را به میزان ۳۶۵.۲۴۲۱۹۸۵۸۱۵۶ اندازه گیری نمود، به طوری که به ازای هر ۵۵۰۰ سال یک ساعت خطا دارد. در حالی ۴ قرن بعد گریگوری تقویمی در اروپا تنظیم کرد که یک روز خطا به ازای هر ۳۳۳۰ سال دارد. همچنین تقویم پارسی را پایه ریزی کرد که در همان سال ها سلطان ملکشاه آن را به عنوان تقویم رسمی ایرانیان پذیرفت و تا اوایل قرن بیستم در ایران استفاده می شد. تقویم اصلی که امروزه در ایران استفاده میشود بر مبنای این تقویم تنظیم شده است.
همچنین گفته می شود که پیش از گالیله، به تئوری خورشید مرکزی و چرخش زمین به دور آن معتقد بوده که آن را در جستجو در آثارش می توان یافت. خیام در رساله نجوم خود اشاره داشته که زمین به دور خود می چرخد که این امر سبب پیدایش شب و روز می گردد:
این چرخ فلک که ما در او حیرانیم
فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشید چراغ دان و عالم فانوس
ما چون صوریم کاندر او حیرانیم
فلسفه
منبع عکس: freepik
تا به امروز پنج رساله فلسفی به نام های «فی الکون و التکلیف»،«فی الوجود»،«الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی»،«الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا» و «در علم کلیات وجود» از خیام یافته شده است.«در علم کلیات وجود» تنها رساله فارسی خیام بوده و سایر کتب آن به زبان عربی می باشد. او همچنین خطبه توحیدیه ابن سینا را به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی به فارسی ترجمه کرد، اگرچه خط فکری فلسفه خیام را بیشتر می توان در ابیاتش جست.
موسیقی
خیام رساله به نام «شرح المشکل من کتاب الموسیقی» بر پایه کتاب موسیقی اقلیدس به تالیف رسانده بود.بر اساس نوع سیم سازها به ساختاری دست یافته بود که مایه های پرده، نیم پرده و یک چهارم پرده نت های موسیقی را می توان از آن استنباط نمود.
ادبیات
اثری از محمود شکسته
اگرچه تمام معاصران خیام او را به سبب تبحر ویژه اش در ریاضیات و فلسفه می شناختند؛ حتی در آثار نظامی عروضی وابوالحسن بیهقی به عنوان مهم ترین معاصرانش حتی کلامی از شاعری خیام ذکر نشده بود و سال ها و قرن ها گذشت تا مس اشعارش به طلایی خوش رنگ تبدیل گشت. امروزه همه ما رباعیات را با خیام می شناسیم. در حقیقت این از هنر خیام بوده که جوری نام خود را در جان رباعی عجین کرده که جز او کسی را نشناسیم!
رباعی های به جای مانده از خیام، زبان شاعر و روش فلسفی وی را تا حد زیادی آشکار می سازد. او چنان در شعر بی آلایش است که نمونه اش هنوز که هنوز است در ادبیات ایران زمین یافت نمی شود. وی نکته بینی های فلسفی خود را به صورت نغز و دلکش در ابیاتش بیان نموده که جهان بینی آدمی را گسترش می دهد.
گویند بهشت و حور عین خواهد بود آنجا می‌ناب و انگبین خواهد بود
گر ما مِی و معشوقه گزیدیم چه باک؟ چون عاقبت کار چنین خواهد بود
چهره خیام در جهان غرب
شاعران ایرانی چون فردوسی، حافظ، سعدی و خیام از دیر باز مورد توجه اهالی ادب در مغرب زمین بوده اند. خیام نیشابوری نه بخاطر دستاوردهای مهمش در زمینه های نجوم و ریاضی بلکه بخاطر رباعی های بی نظیرش در جهان شناخته شده است. فیتزجرالد زمانی که در حال مطالعه کتاب دن کیشوت بود به صورت اتفاقی به نام ایران برخورد. این انگیزه ای شد که به دنبال زبان فارسی برود. پس از آن به ترجمه چند متن از خیام پرداخت و آشنایی او با رباعیات او و ترجمه آن ها باعث شهرت جهانی خیام نیشابوری شد. همچنین نویسندگان غربی مانند مارک تواین و تی.اس. الیوت تحت تاثیر رباعیات خیام به خلق آثار خود پرداختند. در نتیجه به هیچ وجه نمی توان از نقش موثر او در خط مشی فکری روشنفکران جهان به سادگی عبور کرد.
اثرات ترجمه رباعی های خیام در اروپا به حدی بوده که به متون کلاسیک ادبیات انگلیسی اضافه شده است، به طوریکه بسیاری از این ابیات به ضرب المثل تبدیل شده است.
همچنین یادبودهای مختلفی در سراسر دنیا از خیام ساخته شده است؛ یکی از حفره های ماه به احترام خدمات این حکیم گرانقدر به نام عمر خیام نامگذاری شده است. همینطور هتلی در تونس به نام خیام نامگذاری شده است. دولت ایران در سال ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح آمیز مجسمه ای به شکل چهارتاقی با ترکیبی از سبک های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین اهدا کرد که در قسمت راست ورودی اصلی قرار گرفته است. در این چهارتاق مجسمه هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.
آرامگاه
منبع عکس: tripyar
آرامگاه خیام در باغی با ۲۰ هزار متر مربع در شهر نیشابور ساخته شده است. طول مقبره چیزی در حدود ۸ متر است و ۲۲ متر بلندی دارد. سراسر این مقبره، که نمونه ای از هنر معماری تلفیقی مدرن و قدیمی ایرانی را به نمایش گذاشته است، را درختان کاج پوشانده است. جالب است که بدانید سازه این آرامگاه از نام خیام –به معنای خیمه دوز– گرفته شده، در واقع به شکل خیمه بالا کشیده شده طراحی شده است. مهندس هوشنگ سیحون به عنوان طراح این مقبره سعی کرده تا اندیشه ها و علم خیام را در ساخت آن در نظر بگیرد و امروزه آن به اثری بدیع تبدیل شده است.